სტივენ კრეინი (1871–1900) ამერიკული ლიტერატურის ერთ-ერთი ყველაზე გამორჩეული ფიგურაა, რომელმაც 29 წელი იცოცხლა და წარუშლელი კვალი დატოვა. მისი პოეზია თანამედროვე თავისუფალი ლექსის ერთ-ერთ პირველ ნიმუშად ითვლება. კრეინის პოეზია თითქოს ფრესკებად ჩამოყალიბებული ალეგორიებია, სადაც ბიბლიური ინტონაცია, ირონია და პარადოქსი ერთ მთლიან სურათად იკვრება.
კრეინის ლექსები „პატარა გამოცხადებებს“ ჰგავს: ღმერთი მის ტექსტებში ხშირად მკვეხარაა და სასტიკი; ადამიანი — ამაოებით თავბრუდახვეული, ჯიუტი და დაუცველი; სამყარო კი — გულგრილი ან დამცინავი. სწორედ ამ ხილვებში იგრძნობა ავტორის ხმა: უარი ყოველგვარ ნუგეშისცემაზე და სიმართლის ძიება აბსურდულ სურათებში.
კრეინის ქართულ ენაზე თარგმნა რთული ამოცანაა. პოეტის მინიმალიზმი მოითხოვს მაქსიმალურ თავშეკავებას, რადგან ერთი ზედმეტი სიტყვაც კი ანგრევს მთლიანობას. ბიბლიური სცენების სიუხვე მოითხოვს არქაიზმების გამოყენებასა და საგალობლის ინტონაციას, მაგრამ ამავდროულად აუცილებელია ირონიული სიმწვავის შენარჩუნება. სწორედ ამიტომ ჩნდება სირთულე: როგორ გადმოიცეს ფრაზები (მაგ. “puffing braggart” ან “No flowers for him”) ისე, რომ სიმკაცრეც შეინარჩუნოს და კრეინისთვის დამახასიათებელი სარკაზმიც.
თარგმანში განსაკუთრებით საინტერესოა პარონიმებით თამაში: farther ↔ father; sun ↔ son. კრეინი წერს “from the land of the farther suns”, მაგრამ სიტყვათა ეს სიახლოვე — farther/father, sun/son — გვაძლევს შესაძლებლობას, ტექსტში დავინახოთ დამალული სემანტიკური ფენა, რომლის შენარჩუნებაც ყველაზე მეტად გამირთულდა. ეს ჰომოფონური დაპირისპირება ერთდროულად ბიბლიურ და ირონიულ ასოციაციებს აღძრავს და თარგმანს ახალ სიღრმეს ჰმატებს.
ამ თარგმანის მიზანი იყო სწორედ ამ პარადოქსების შენარჩუნება: ბიბლიური სიმძაფრე და ირონია, სიმკაცრე და დაცინვა, მრისხანე ღმერთის ტრაბახი და ადამიანის სუსტი, მაგრამ შეუპოვარი ხმა. კრეინის პოეზია ქართულ ენაში გადაიქცა ხილვებად, რომლებიც დღესაც ისეთივე აქტუალურია, როგორიც საუკუნეზე მეტი ხნის წინ — ხილვებად, სადაც სიტყვა ცოტაა, მაგრამ ტკივილი და სიმართლე უხვად არის.
მთარგმნელისგან
გაზეთში არის თავმოყრილი ნახევარი უსამართლობის
გაზეთში არის თავმოყრილი ნახევარი უსამართლობის,
ღრიალ-ღრიალით მილიდან-მილს სდებენ ბიჭები,
გაავრცელებენ უჩვეულოს იქაურ აზრებს,
დუნიაზე კაცს არ ტოვებენ – მოწყალეს თუ ავად მღიმარეს;
ამასობაში ოჯახები კერას უსხედან, სიხარულით სიყვარულობენ
აგზნებულნი ამბით იმ ხალხის, დამაობლებლად გაწამებულის.
გაზეთი არის სასამართლო,
სადაც ყოველ კაცს განიკითხავს მოწყალებით და უსამართლოდ
ზნედაცემული ალალი ხალხი.
გაზეთი არის ერთი ბაზარი,
სიბრძნე მანდ ჰყიდის თავისუფლებას
და ხალხი ადგამს გოგრებს გვირგვინებს.
გაზეთი კიდევ თამაშია,
ერთის შეცდომას მოაქვს მოგება,
მეორეს ნიჭი დაასამარებს.
გაზეთი ერთი სიმბოლოა;
უსარგებლო ყოფის ქრონიკა,
მყვირალა ზღაპრის კრებულია,
სამარადჟამო სისულელის უკვდავმყოფელი,
ისეთის, ძველად აღვირახსნილი,
რომ მოივლიდა ზღუდემოშლილ უსამნო მიწას.
ცრუ ღმერთს ეახლა კაცი
ცრუ ღმერთს ეახლა კაცი,
ბრბოს ღმერთს დამთრგუნველ სიბრძნის.
გაბერილს რისხვით, აქშინებულს ორთქლმავალივით,
ჭექა-ქუხილის მოსწყდა გრიალი.
,,მოკვდავო, მიდი, დაიჩოქე, მონად იქეცი,
იხოხე ფერხთით, აღავლინე მადლი ჩემდამი,
ამ დიადი ღვთაებისადმი.”
გაიქცა კაცი.
სხვა ღმერთს მიადგა მერე ეს კაცი,
მისი სინდისი იყო ეს ღმერთი.
თვალი ელვარე ჭვრეტის ნათლით
უსწორა მან კაცს,
მოწყალედ, თბილად;
უთხრა: ,,შენ, შვილო ჩემო, შე საბრალოვ!”
,,ასე მოქცევა არ იყო სწორი,” – თქვა ანგელოზმა
,,ასე მოქცევა არ იყო სწორი,” – თქვა ანგელოზმა, –
,,უნდა იცხოვრო, როგორც ყვავილმა,
შეიფარო ღვარძლი ლეკვივით
და იბრძოლო ომში კრავივით.”
,,ეგრე არაა,” – მიუგებს კაცი,
მას არ აშინებს არცერთი სული.
,,ეგრე არაა ანგელოზთათვის,
რომელთაც ძალუძთ, რომ იცხოვრონ, როგორც ყვავილმა,
შეიფარონ ღვარძლი ლეკვივით
და იბრძოლონ ომში კრავივით.”
ოტებულნი
ადრე ვიცოდი საამური ერთი სიმღერა –
სიმართლეს ვამბობ, დამერწმუნე –
ჩიტებზე იყო თითოეული
და ვატარებდი მე მათ კალათით;
თავი მოვხსენი,
ღმერთო ჩემო! სულ გამიფრინდნენ.
შევევედრე: ,,დამიბრუნდით, უმწიფარო ჩემო ფიქრებო!”
მათ კი დამცინეს საპასუხოდ.
იფრინეს მანამ,
სანამ არ იქცნენ
მუჭა ქვიშად,
ზეცასა და ჩემს თავს შორის მიმობნეულად.
მზის მრუდი წირი გახუნებულ ჩამქრალ კედლებზე
მზის მრუდი წირი გახუნებულ ჩამქრალ კედლებზე,
მაღლა ზეცა მივიწყებული, გალურჯებულ-გაბაცებული.
ყოვლისშემძლისთვის ღაღადისი აღევლინება,
გრგვინვა და გლოვა იღვრება ჰანგად,
გრიალი ბორბლის, ფლოქვი ცემა, ეჟვნის ჟღარუნი,
სალამ-ქალამი, ფიცი საყვარლის და ამოკვნესა მომაკვდავისა,
ჟივილ-ხივილი, აბდაუბდა და გაფრთხილება, სასოწარკვეთა,
პირუტყვთ ყიჟინა,
და გალობა ყვავილებისა,
წივილი ტყეში გაკაფულ ხეთა,
კრიახი ქათმის და ბრძენი კაცის,
უსაგნო ბოდვად ვარსკვლავს მიმართავს:
,,გვიხსენ, უფალო!”
უფალი მრისხანე
უფალი მრისხანე
ერთ კაცს რომ როზგავდა,
ტყლაშანით სცემდა მას,
ელვისებრ სისწრაფით,
განგაშით, გრიალით მოედო მიწას ეს.
გროვად მოირბინა ხალხმა ყველა მხრიდან.
ბრდღვინვით და ბღავილით,
ის, ცოფმორეული, ფეხს სჭამდა უფალს.
აკივლდა იქ ხალხი:
“ავსული ეს კაცი!”
აქეთ გაიხედეს:
“მართალი უფალი!”
ერთხელ ბრძენკაცი მოვიდა ჩემთან
ერთხელ ბრძენკაცი მოვიდა ჩემთან.
მითხრა: „გზა ვიცი, წავიდეთ ერთად.“
ამის გაგებამ დიდად მაამა.
მარდად ვიარეთ ორივემ ერთად.
თვალი მოვხუჭე, ერთხელ მოვხუჭე და იქ აღმოვჩნდით,
სადაც თვალი აღარ მიჭრიდა.
აღარ ვუწყოდი, ეს ფეხები სად მიმიყვანდა.
მეგობარს ხელი ჩავავლე და
როგორც იქნა, ის აქვითინდა: ,,დავიკარგე.”
ერთს ეშინოდა, კაცისმკვლელს შევხვდე, იქნებ, სადმეო;
ერთს ეშინოდა, კაცისმკვლელს შევხვდე, იქნებ, სადმეო;
მეორეს კიდევ აშინებდა, სადმე, იქნებ, მსხვერპლს წავაწყდეო.
რომელიღაცა ჯაბნიდა სიბრძნით.
კაცმა ზეცაში ოქროს კოშტი რომ დაინახა;
კაცმა ზეცაში ოქროს კოშტი რომ დაინახა,
მისკენ აცოცდა
და ბოლოს მისწვდა –
თიხა აღმოჩნდა.
აი, ესაა უცნაური:
კაცი მიწაზე რომ დაბრუნდა,
ისევ დახედა,
ჰოი! ხელთ ჰქონდა ოქროს კოშტი.
აი, ესაა უცნაური:
ხელთ ჰქონდა ოქროს კოშტი.
ღმერთო, ხელთ ჰქონდა ოქროს კოშტი.
კაცი წვალობდა ვარვარა გზაზე
კაცი წვალობდა ვარვარა გზაზე,
მუხლსაც არ ხრიდა.
ერთხელაც ნახა გარუმბული ყეყეჩი ვირი
იდგა და რაღაც სიმწვანიდან ემანჭებოდა.
გააფთრებულმა კაცმა შეჰყვირა:
,,არ გაბედო და არ დამცინო, ეი, რეგვენო!
გიცნობ, რაცა ხარ,
ფაშვს იყორავ ეგრე მთელი დღე,
გულს იმარხავ
მაგ ბალახებში და ათასგვარ ქორფა მწვანილში.
ეგ არა კმარა.”
მაგრამ ის ვირი ეგრე იდგა, სიმწვანიდან ემანჭებოდა.
სამყაროს უთხრა ერთხელ კაცმა:
სამყაროს უთხრა ერთხელ კაცმა:
,,ბატონო ჩემო, მე ვარსებობ!”
,,მაინც, – მიუგო მას სამყარომ,
– არა ვარ ვალდებული,
შენ შეგამჩნიო.”
სწრაფვა სულისა
სწრაფვა სულისა
ღამის სივრცეში,
სწრაფვა, ძახილი:
,,ღმერთო, ჰე, ღმერთო!”
გასცდა ველ-მინდვრებს,
შავლაფდაფარულს,
ისევ ეძახდა:
,,ღმერთო, ჰე, ღმერთო!”
მასხრად იგდებდნენ
მას ექოები
ქვაბულებიდან, ქვის მღვიმებიდან:
,,ღმერთო, ჰე, ღმერთო!”
მოედო ვაკეს
ხმა მღაღადებლის:
,,ღმერთო, ჰე, ღმერთო!”
და დასასრულ
დაიყვირა დუჟმორეულმა:
,,არ არის ღმერთი!”
ელვისებრ ხელი,
ხმალი ზეციდან,
გაჰკვეთს კაცს მყისვე
და ის ეცემა.
ჩამომავლობა
ერთხელ წავაწყდი მთებს განრისხებულს
და ჩარიგებულს თავდასასხმელად.
წინ ასვეტოდა პატარა კაცი,
ნეკისოდენა.
ჩამეცინა და ვკითხე იქვე, ჩემთან ახლო მდგომს:
,,ეს დაჯაბნის?”
,,აბა, რას იზამს?! – მიპასუხა,
– მაგის პაპებმა დაჯაბნეს ბევრჯერ.”
მერეღა მივხვდი, ძვირფასია პაპის ღირსება
ამ პატარა კაცისთვის მაინც,
რომ ასვეტილა აქ მთების წინ.
შორეულ მზეთა მამულიდან
შორეულ მზეთა მამულიდან
დავბრუნდი შვილი.
ვიხილე, მიწა, დამანჭული ხალხებით სავსე,
დაესერა დაგრაგნილ გველებს,
დაეფარა უკუნ სუდარას.
მოვიკუნტე, ზიზღმორეული,
გულარეული.
ვკითხე:
,,რას ვხედავ?”
გვიან მაღირსა მან პასუხი:
,,სულო, ესაა შენი სამყარო,
შენ აქ სახლობდი.”
ავკაცის სამარე
ავკაცის სამარე
და სული სასტიკი იქვე.
იებიანი მოვიდა ქალი, ჩამომჭკნარი,
ჩააფრინდა სული მას მკლავში.
,,მაგას ყვავილი არ მიართვა,” – უბრძანებს სული.
,,მე ის მიყვარდა,” –
ატირდა ქალი.
,,მაგას ყვავილი არ მიართვა,” –
ამბობს სული – მოქუფრული, წარბებშეყრილი.
საკითხავია:
ალალმართალი თუა სული,
რად ტირის ქალი?
შავი მხედრები მოცვივდნენ ზღვიდან
შავი მხედრები მოცვივდნენ ზღვიდან.
ფარის ფრიალი, ხმლების ხრჭიალი,
ჩლიქის ჩქაფანი, დეზის დგაფუნი,
ბრდღვინვა-ბღავილი, წეწვა-წივილი
მოვარდნილ ქარში –
ასეთია ჭენება ცოდვის.
აბორგებულო ღმერთო,
I.
აბორგებულო ღმერთო,
ზეცაში გრგვინვით დააბიჯებ,
ამაყად, დინჯად.
შენ არ გიფრთხი.
სასუფევლიდან
მაძგერე შუბი, მაგრამ
არ გიფრთხი.
გინდაც გაუპოს
ელვამ ხეს გული,
შენ არ გიფრთხი, ფუყე მკვეხარავ.
II.
შენ ჩემი გულის სიღრმეს თუ ჩასწვდი,
დარწმუნდები, შენ მე არ გიფრთხი,
იმასაც ნახავ, რად არ გიფრთხი
და რადაა ეს მართებული.
ნუ მემუქრები წყეული შუბით,
თორემ მოსწვდება წყევლა-კრულვა
ღვთაებრივ ყურებს.
III.
მაგრამ ერთია, რომელსც ვუფრთხი.
ჭმუნვა ვიხილო მის სახეზე, მე ამას ვუფრთხი.
ალბათ, არაა, მეგობარო, ის შენთვის ღმერთი;
თუკი ასეა, დაგმე, რადგანაც
არ ჩაითვლება მკრეხელობად.
აი, მე კიდევ…
მირჩევნია, მანამდე მოვკვდე,
ვიდრე ვიხილავ ჩემს სულის თვალს ცრემლებით სავსეს.
ქველმოქმედებავ, ცრუ ხელოვნებავ
ქველმოქმედებავ, ცრუ ხელოვნებავ,
სათამაშოვ ქალების ხელში,
აცხრობ ვნებას ზოგიერთ კაცის.
სამართალი როცა კი ჩნდება,
აი, შიშვლდება
ტაძრის კედლები,
დაიხსნება შენი ჩრდილები.
შეგიქმნია მართალი კაცი?
,,შეგიქმნია მართალი კაცი?”
,,სამი შევქმენი, – მიუგო ღმერთმა,
– ორი მკვდარია,
ხოლო მესამე…
იყუჩე! წყნარად!
მესამის მარცხის გაიგონებ საზარელ ჭახანს.
კაცი ვიხილე, სდევდა ჰორიზონტს
კაცი ვიხილე, სდევდა ჰორიზონტს,
უსასრულო წრეზე დარბოდნენ.
შემაშფოთა მე ამ ამბავმა;
გავაჩერე და მივესალმე.
,,ფუჭია, – ვამცნე,
– შენ ვერასდროს…”
,,სტყუი,” – მიყვირა
და გზა განაგრძო.
სერზე ვიდექი
სერზე ვიდექი,
ჩავცქეროდი ეშმაკების ჯოგს.
დარბოდნენ, ხტოდნენ,
იხრჩობოდნენ ცოდვით დამთვრალნი.
ამომხედა ერთმა ქვემოდა, შემომცინა:
,,მოსაგრევ, ძმაო!”
მე მივდიოდი უდაბნოში
მე მივდიოდი უდაბნოში
და ავქვითინდი:
,,მომაშორე, ღმერთო, ამ ადგილს!”
ხმამ გამაგონა: ,,უდაბნოში არა ხარ ახლა.”
ავქვითინდი: ,,კეთილი, მაგრამ…
ქვიშა, სიცხე, ჰორიზონტი უკიდეგანო.”
ხმამ გამაგონა: ,,უდაბნოში არა ხარ ახლა.”
წყვდიადში ვიყავ
წყვდიადში ვიყავ;
სიტყვა არ ჩანდა ჩემი იქიდან,
არც წადილი ჩემი გულისა.
მერე უეცრად იქმნა ნათელი…
,,მივაშურო წყვდიადს მე ისევ.”
თარგმნა ია ჯეჯელავამ
